У лабараторыі распазнавання і сінтэзу маўлення Аб’яднанага інстытута праблем інфарматыкі НАН Беларусі кампутар навучылі чытаць кнігі і іншую літаратуру.

Юрась Гецэвіч размаўляе з сінтэзатарам на роднай мове

Загадчык лабараторыі Юрась Гецевіч націскае кнопкі на клавіятуры кампутара, і з дынамікаў узнікаюць з дзяцінства знаёмыя вершы класіка беларускай паэзіі, без перакладу зразумелыя і расейцам: «Мой родны кут, як ты мне мiлы…». Затым гучаць, ужо па-руску, іншыя класічныя радкі: «Мой дзядзька самых сумленных правіл…». Потым па-якуцку кампутар прагаварыў лічбы: адзін, два, тры…

Скажу сумленна: сэнсу кожнага слова ў асобнасці я не зразумеў. Усё-такі цюркская група моў — якуцкая, апыняецца, падобная на турэцкаю. Але характэрныя для арыгінала інтанацыі захаваліся. Праўда, з нейкім металічным водгукам, быццам чытае робат з фантастычнага фільма.

— Так і ёсць, — тлумачыць Юрась Станіслававіч. — Ва ўсіх трох выпадках вершы чытае не дыктар, а сінтэзатар, створаны на аснове складаных кампутарных праграм.

Упершыню аўтару гэтых радкоў са спробай стварыць «гаворачую машыну» прыйшлося сутыкнуцца гадоў 30 таму ў Мінскім дзяржаўным педагагічным інстытуце замежных моў. Тады прафесар Барыс Лабаноў спрабаваў выкарыстоўваць для гэтага плёнкавы магнітафон. Са з’яўленнем кампутарнай тэхнікі магчымасцяў стала значна больш. Апроч лінгвістаў задзейнічаць іх сёння дапамагаюць матэматыкі, кампутарнікі Аб’яднанага інстытута праблем інфарматыкі. Так сфармавалася арыгінальная беларуская школа кампутарнага сінтэзу і кланаванні маўлення, у аснове якой ляжаць некалькі манаграфій, дзясятак патэнтаў і аўтарскіх сведчанняў на вынаходствы, створаных Барысам Лабанавым і яго вучнямі.

— Людзі стасуюцца з дапамогай голасу і слыху, — кажа Юрась Гецэвіч. — Гэты спосаб узаемадзеяння пажаданы і для адносін чалавека і машыны. Сінтэзатар маўлення распрацоўваецца, каб мабільны ці стацыянарны кампутар, а таксама інтэрнэт-сайты мелі магчымасць прачытаць асобныя словы, прапановы і іншыя тэкставыя фрагменты на дзвюх дзяржаўных мовах Беларусі — беларускай і рускай. А таксама іншых мовах.

Сёння кампутар, які чытае ўслых, запатрабаваны ў самых розных сферах. Напрыклад, пры навучанні людзей з саслабленым зрокам, а то і цалкам невідушчых. Раней у іх распараджэнні былі толькі кнігі, напісаныя азбукай Брайля. Але цяпер большасць кніг і іншых друкаваных матэрыялаў даступныя ў лічбавай форме. Вывесці іх на экран манітора — не праблема. Беларускія навукоўцы таксама навучылі кампутар чытаць лічбавы запіс услых. Достаткова націснуць клавішу і праслухаць пералік кніг, наяўных у электроннай бібліятэцы, і націскам іншай клавішы абраць для праслухоўвання патрэбную. Падобная сістэма ўжо дзейнічае ў школе для слабабачачых і невідушчых дзяцей у беларускім горадзе Маладэчна.

Нядаўна такі сінтэзатар маўлення быў распрацаваны для Якутыі. У гэтым удзельнічалі рэктар Паўночна-Усходняга федэральнага ўніверсітэта імя М.К. Аммосова Яўгенія Міхайлава і яе калегі. Яны падалі электронныя файлы гукаў якуцкай мовы, якія беларускія адмыслоўцы заклалі ў сваю сістэму кампутарнага сінтэзу і кланаванні маўлення. І ЭВМ загаварыла па-якуцку.

— Вядома, усё было не так проста. Але паколькі працавалі ўсёй лабараторыяй, то выканаць працу змаглі за год. Яна ўжо прынята якуцкімі замоўцамі. Меркаваная сфера ўжывання — школы для слабабачачых і невідушчых.

У цэлым жа вобласць ужывання маўленчага сінтэзатара, створанага беларускімі навукоўцамі, значна шырэй. Гэта і персанальны тэлефонны робат, здольны голасам па зададзеным спісе перадаць абанентам патрэбную інфармацыю. Запіс і прайграванне паступіўшых GSM–паведамленняў. Абвестка пра прыбыццё-адпраўленні цягнікоў і самалётаў, гарадскога грамадскага транспарта. Апыняецца, кампутар можа казаць больш даходліва, чым самы красамоўны дыктар.

---

Дасье «СОЮЗа»

Сімвалічна, што гэту працу для Якутыі зрабілі менавіта беларускія навукоўцы. Выхадзец Міншчыны Эдуард Пякарскі першым пераклаў якуцкую мову на лацінку, а затым і ў кірыліцу. У далёкі паўночны край ён быў сасланы ў 1881 году за рэвалюцыйную дзейнасць. Ды так і пражыў каля 20 гадоў у 1–м Ігідэйскім мястэчку Батуруского ўлуса. Ужо да 1887 году Пякарскі пры падтрымцы мясцовых энтузіястаў сабраў 7 тысяч якуцкіх слоў, праз 11 гадоў іх было ўжо 20 тысяч. Гэта праца лягла ў аснову фундаментальнага «Слоўніка якуцкай мовы». І нават атрымаўшы права вярнуцца, Пякарскі не пакінуў Якуцкі край, вёў там пошукі і займаўся складаннем якуцка–рускага слоўніка. Пасля выбітны фалькларыст і этнограф быў абраны чальцом–карэспандэнтам, а затым і ганаровым чальцом Акадэміі навук СССР.

Аўтар публікацыі: Владимир БИБИКОВ

Аўтар фатаграфіі: Александр РУЖЕЧКА